Ali Məhkəmə daşınmaz əşyaların əldə edilməsi zamanı vicdanlılıqla bağlı qanunvericiliyin tətbiqi üzrə mübahisəli hüquqi məsələni müzakirəyə çıxarır

Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması vəzifəsinin icrası istiqamətində görülən işlərin davamı olaraq Mülki Prosessual Məcəllənin 418-1-ci maddəsində təsbit edilmiş mexanizmə növbəti dəfə müraciət edilməsi qərara alınmışdır.

Hazırda Ali Məhkəmənin Mülki kollegiyasının icraatında olan əvvəllər müəyyən edilmiş hüquqi mövqedən fərqli yanaşmanın tətbiqini zəruri edən mülki işin halları ilə müəyyən olunmuşdur ki, mülkiyyət hüququ ilə iddiaçıya məxsus mənzil onun iradəsi olmadan saxta etibarnamə əsasında özgəninkiləşdirilmiş və sonradan bir neçə dəfə üçüncü şəxslər tərəfindən notarial qaydada bağlanmış alqı-satqı müqaviləsi əsasında alınmışdır. İddiaçı əşya barəsində bağlanmış bütün alqı-satqı müqavilələrinin etibarsız hesab edilməsi barədə iddia qaldırmışdır.  

Birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən iddia tam təmin olunmuş, apellyasiya instansiyası məhkəməsi isə ilk alqı-satqı müqaviləsinin etibarsızlığı hissəsində qətnaməni qüvvədə saxlasa da, Mülki Məcəllənin 140 və 148.2-ci maddələrinə istinadən üçüncü şəxsləri vicdanlı əldə edən saymış və onlarla bağlanmış müqavilələrin etibarsızlığı hissəsində iddianı rədd etmişdir.

İşə kassasiya qaydasında baxılarkən mübahisəli məsələyə münasibətdə Ali Məhkəmənin ayrı-ayrı məhkəmə tərkibləri arasında fərqli hüquqi yanaşmaların mövcud olduğu müəyyən olunmuşdur.

Belə ki, Ali Məhkəmənin Mülki kollegiyasının bir sıra məhkəmə tərkibləri əvvəllər oxşar mübahisələr üzrə apellyasiya instansiyası məhkəməsi ilə eyni hüquqi mövqedən çıxış edərək, əlavə heç bir dəyərləndirməyə ehtiyac duymadan, sadəcə daşınmaz əmlakın dövlət reyestrindəki qeydə əsaslanaraq mülkiyyət hüququ əldə etmiş şəxsləri vicdanlı saymaqla, onlarla bağlanmış müqavilələrin etibarsızlığı tələblərini təmin etməmişlər.

Bundan fərqli olaraq, hazırda işə baxan məhkəmə tərkibi hesab edir ki, mübahisənin qanunvericiliyin tələblərinə uyğun ədalətli və obyektiv həlli məqsədi ilə işə baxılarkən əmlakın əvvəlki mülkiyyətçiyə geri qaytarılmasının qarşısının alınması üçün formal olaraq “vicdanlı əldə edən” görüntüsü yaratmaqla bağlı müəyyən ardıcıl və xarakterik addımların mövcudluğu aydınlaşdırılmalıdır. Belə ki, qanunvericiliyin aşağıda istinad edilən aidiyyəti normaları bu halların araşdırılmasını istisna etmir.

Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyi daşınmaz əmlakın dövlət reyestrinin məzmununun həqiqiliyi və tamamlığı və bu qeydə güvənərək hüquq əldə edən şəxslərin vicdanlılığı prezumpsiyasına əsaslanır (Mülki Məcəllənin 140 və 148-ci maddələri). Bunun əksini sübut etmək vəzifəsi iddiaçının, yəni əvvəlki mülkiyyətçinin  üzərinə düşür.

Nəzərə alınmalıdır ki, 140-cı maddənin mətnində daşınmaz əşyanı əldə edənin vicdanlılığını istisna edən iki ayrı əsas nəzərdə tutulmuşdur: 1) satıcının  mülkiyyət hüququnun reyestrdəki qeydinə dair etiraz reyestrə daxil edildikdə; 2) əldə edən qeydin qeyri-dəqiq olduğunu bildikdə.

Birinci əsas tam aydın olsa da, ikinci əsasın yəni əldə edən üçüncü şəxsin satıcının adına olan qeydiyyatın əsassız olmasını bilməsinin sübuta yetirilməsi çətinlik törədir. Belə ki, əksər hallarda mülkiyyətçi adına əsassız qeydiyyat aparılmış şəxslə sonrakı əldə edən (üçüncü şəxs) arasındakı sövdələşmədə və danışıqlarda iştirak etmədiyindən üçüncü şəxsin reyestrdəki qeydin düzgün olmadığını bildiyini təsdiq edəcək birbaşa sübutları olmur. Bu halın mövcudluğu yalnız dolayı sübutlarla (əmlakın cinayət yolu ilə və digər şəkildə qanunsuz əldə edilməsi; satıcı və əldə edən arasında qohumluq əlaqəsi və ya digər yaxın münasibət olması; əmlakın həqiqi bazar dəyərindən şübhə çəkəcək qədər aşağı qiymətlə əldə  edilməsi; əldə edənin əmlakın maddi dəyərini artırmaq üçün hər hansı vəsait qoymadığı halda qısa müddət sonra əldə etdiyi qiymətdən xeyli yuxarı qiymətlə satışa çıxarması; əldə edənin daşınmaz əmlakın alqı-satqısı ilə məşğul olan şəxs olduğu üçün bazar qiymətlərini yaxşı bilməsi, əqd bağlanarkən şübhəyə əsas verən digər halların mövcudluğu və s.) əsaslandırıla bilinir. Bu sübutların əldə edənin vicdanlılığı prezumpsiyasını aradan qaldırmağa kifayət edib-etməməsi məhkəmənin qiymətləndirməsindən asılı olur.  

Bu mübahisələr üzrə məhkəmə təcrübəsinin təhlili belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, vicdanlı əldə etmə institutu ilə bağlı vahid hüquqi mövqe formalaşmamış, mübahisələrin qanunvericiliyin tələblərinə uyğun ədalətli və obyektiv həll edilməsi üçün hüquqi standartlar və ümumi meyarlar müəyyənləşdirilməmiş, bir çox hallarda əmlakından qeyri-qanuni yolla məhrum edilmiş mülkiyyətçi ilə həmin əmlakı reyestr qeydinə etimad edərək əldə etmiş şəxslərin hüquqlarının hansı həddə qorunmalı olduğu barədə fərqli mövqelər sərgilənmişdir.

Odur ki, qeyd olunanlar nəzərə alınaraq, mübahisəli məsələ üzrə məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin təmin edilməsi baxımından Mülki Prosessual Məcəllənin 418-1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hüquqi mexanizmdən istifadə olunmasına qərar verilmişdir.

Müzakirəyə çıxarılacaq məsələlər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:

• Daşınmaz əşya üzərində əşya hüquqlarını vicdanlı əldə etmənin şərtləri hansılardır ?
• Mülki Məcəllənin 140 və 148.2-ci maddələrinin tətbiqi xüsusiyyətləri nədən ibarətdir ?
• Bu kateqoriya işlərə baxılarkən əldə edənin vicdanlılığı hansı hüquqi standartlar və meyarlar əsasında yoxlanılmalıdır ?
• Daşınmaz əşyanı əldə edən üçüncü şəxsin qeydin qeyri-dəqiq olduğunu bilməli olmasının sübuta yetirilməsi onun vicdanlılığı prezumpsiyasını aradan qaldıra bilərmi ?

Bununla əlaqədar olaraq Ali Məhkəmə müzakirəyə çıxarılmış mübahisəli hüquqi məsələni ictimaiyyətin diqqətinə çatdıraraq maraqlı şəxsləri və təşkilatları 2025-cü ilin noyabr ayının 30-dək yazılı formada əsaslandırılmış hüquqi rəylərini (amicus curiae rəyi) Ali Məhkəməyə təqdim etməklə müzakirələrdə iştiraka dəvət edir.

Rəylər yazılı qaydada Ali Məhkəmənin Mülki kollegiyasının ünvanına və ya elektron poçt vasitəsilə (advisory.board@supremecourt.gov.az) göndərilməlidir.